Que a economía e a política vaian ao mesmo tempo é algo elemental. A consecuencia lóxica de tal relación é que a política real ten que ser fundamentalmente económica: á economía de mercado corresponde unha política de mercado. As forzas que dirixen o mercado mundial, dirixen de facto a política dos Estados, a exterior, a interior e a local. A realidade é esta: o crecemento económico é a condición necesaria e suficiente da estabilidade social e política do capitalismo. No seu seo, o sistema de partidos evoluciona de acordo co ritmo desenvolvementista. Cando o crecemento é grande, o sistema tende ao bipartidismo. Cando se detén ou entra en recesión, coma se obedecese a un mecanismohomeostático, o panorama político diversifícase.
O capital, que é unha relación social inicialmente baseada na explotación do traballo, apropiouse de todas as actividades humanas, invadindo todas as esferas: cultura, ciencia, arte, vida cotiá, ocio, política… Que ata o último rincón da sociedade se mercantilizara significa que todos os aspectos da vida funcionan segundo pautas mercantís, ou o que é o mesmo, que calquera actividade humana é gobernada pola lóxica capitalista. Nunha sociedade-mercado destas características non existen clases no sentido clásico do termo (mundos á parte enfrontados), senón unha masa plástica onde a clase do capital -a burguesía- se transformou nun estrato executivo sen títulos de propiedade, mentres que a súa ideoloxía se universalizou e os seus valores pasaron a regular todas as condutas sen distinción. Esta forma particular de desclasamiento xeral non se traduce nunha desigualdade social minguada; ben ao contrario, é moito máis acentuada, pero mesmo co aguilloneo da penuria esta percíbese con menor intensidade e, por conseguinte, non induce ao conflito. O modo de vida burgués inundou a sociedade, anulando a vontade de cambio radical. Os asalariados non queren outro estilo de vida nin outra sociedade esencialmente diferente; como máximo, unha mellor posición dentro dela mediante un maior poder adquisitivo. O antagonismo violento trasládase ás marxes: a contradición maior radica máis que na explotación, na exclusión. Os protagonistas principais do drama histórico e social xa non son os explotados no mercado, senón os expulsados e os que se resisten a entrar: os que se sitúan fóra do “sistema” como inimigos.
A sociedade de masas é unha sociedade uniformizada, pero tremendamente xerarquizada. Na cúspide dirixente non a conforma unha clase de propietarios ou de rendistas, senón unha verdadeira clase de xestores. O poder deriva pois da función, non do haber. A decisión concéntrase na parte alta da xerarquía social; a desposesión, principalmente en forma de emprego lixo, precariedade laboral e exclusión, cébase na parte máis baixa. As capas intermedias, encerradas na súa vida privada, nin senten nin padecen; simplemente consenten. Non obstante, cando a crise económica as alcanza, tíraas cara a abaixo. Entón, os devanditos estratos, denominados polos sociólogos clases medias, saen dese inmobilismo que era base do sistema de partidos, contaminan os movementos sociais e toman iniciativas políticas que se concretan en novas formacións. A súa finalidade non é evidentemente a emancipación do proletariado, ou unha sociedade libre de produtores libres, ou o socialismo. O obxectivo é moito máis prosaico, posto que non apunta máis que ao rescate da clase media, ou sexa, á súa desproletarización pola vía político-administrativa.
A expansión do capitalismo, xeográfica e socialmente, comportou a expansión de sectores asalariados ligados á racionalización do proceso produtivo, á terciarización da economía, á profesionalización da vida pública e á burocratización estatal: funcionarios, asesores, expertos, técnicos, empregados, xornalistas, profesións liberais, etc. O seu status desprendíase da súa preparación académica, non da propiedade dos seus medios de traballo. A socialdemocracia alemá clásica viu nesas novas “clases medias” un factor de estabilidade que facía posible unha política reformista, moderada e gradual, e dende logo, un século máis tarde, a súa ampliación permitiu que o proceso globalizador chegase ao límite sen demasiadas dificultades. O crecemento exponencial do número de estudantes foi o signo máis elocuente da súa prosperidade; en cambio, o desemprego dos diplomados foi o indicador máis claro da desvalorización dos estudos e, polo tanto, o termómetro da súa abrupta proletarización. A súa resposta a esta, por suposto, non adopta trazos anticapitalistas, alleos completamente á súa natureza, senón que se materializa nunha modificación moderada da escena política que reaviva o reformismo de antano, centrista ou socialdemócrata, pomposamente denominada “asalto ás institucións”.
A clase media áchase no centro da falsa conciencia moderna polo que non se contempla a si mesma como tal; para ela a súa condición é xeral. Todo o ve baixo a súa óptica particular exacerbada pola crise, os seus intereses son os de toda a sociedade. Socioloxicamente, todo o mundo é clase media; os seus ideólogos exprésanse na linguaxe de cartón pedra deNegri, Gramsci, Foucault, Deleuze, Derrida, Baudrillard, Bourdieu, Zizek,Mouffe, etc. Para eles o “grande acontecemento”, a quebra do réxime capitalista, é algo que nunca sucederá. A revolución é un mito ao que convén renunciar en prol dunha contestación realista á crise que fomente a participación cidadá a través das redes sociais, ou sexa, a cacarexada “dialéctica de contrapoder”, non que impulse o cambio revolucionario. Politicamente, todo o mundo é cidadán, ou sexa, membro dunha comunidade electrovirtual de votantes, e en consecuencia, ha de apaixonarse coas eleccións e as novas tecnoloxías. Cretinismo ideolóxico posmoderno por un lado, cretinismo parlamentario tecnoloxicamente asistido polo outro, pero cretinismo que cre no poder. A súa concepción do mundo impídelle considerar os conflitos sociais como loita de clases; para ela aqueles son simplemente un problema redistributivo, un asunto de axuste presupostario cuxa solución queda en mans do Estado, e que por conseguinte, depende da hexemonía política das formacións que mellor a representan. A clase media posmoderna reconstrúe a súa identidade política en oposición, non ao capitalismo, senón a “a casta”, é dicir, á oligarquía política corrupta que ten patrimonializado o Estado. Os outros protagonistas da corrupción, banqueiros, construtores e sindicalistas, permanecen en segundo plano. A clase media é unha clase temerosa, espoleada polo medo, polo que busca facer amigos máis que inimigos, pero ante todo busca non desequilibrar os mercados; a ambición e a vanidade aparecerán coa seguridade e a calma que proporciona o pacto político e o crecemento. Ao constituírse como suxeito político, o seu ardor de clase consúmese todo ante a perspectiva do parlamentarismo; a contenda electoral é a única batalla que pensa librar, e esta discorre nos medios e nas urnas. Nos seus esquemas non cabe a confrontación directa coa fonte dos seus temores e as súas ansias -o poder de “a casta” – xa que só pretende recuperar o seu status de antes de 2008, reforma que pasa pola despatrimonialización das institucións, non pola súa liquidación.
O concepto de “cidadanía” ofrece un sucedáneo identitario alí onde a comunidade obreira foi destruída polo capital. A cidadanía é a calidade do cidadán, un ente con dereito a papeleta cuxos adversarios parece que non sexan nin o capital nin o Estado, senón os vellos partidos maioritarios e a corrupción, os grandes obstáculos do rescate administrativo da clase media desafiuzada. A ideoloxía cidadanista, á vangarda do retroceso social, non é unha variante pasada por auga do obrerismo estalinoide; é máis ben a versión posmoderna do radicalismo burgués. Non se recoñece nin sequera de boquilla no anticapitalismo, ao que considera caducado, senón no liberalismo social de corte máis ou menos populista. Isto é así porque tomou como punto de partida a existencia degradada das clases medias e as súas aspiracións reais, por máis que se apoie nas masas en risco de exclusión, demasiado desorientadas para actuar con autonomía, e así mesmo nos movementos sociais, demasiado débiles para crer e moito menos desexar unha reorganización da sociedade civil á marxe da economía e do Estado. Nese punto, o cidadanismo é fillo putativo doneoestalinismo fracasado e da socialdemocracia obstruída. O programaciudadanista é un programa de intrusos, extremadamente maleable e tan politicamente correcto que dá arcadas, ideal para arribistas frustrados e aventureiros políticos no paro. Os principios non importan; a súa estratexia é conscientemente oportunista, con obxectivos unicamente a curto prazo, perfectamente compatibles con pactos que o día antes das eleccións terían sido considerados contra natura.
En ningún programa cidadanista figurarán a socialización dos medios de vida, a autoxestión xeneralizada, a supresión da especialización política, a administración do concello, a propiedade comunal ou a distribución equilibrada da poboación no territorio. Os partidos e alianzas cidadanistasproponse simplemente unha repartición de ingresos que amplíe a basemesocrática, é dicir, pugnan por uns presupostos institucionais que deteñan as privatizacións, eliminen os recortes e reduzan a precariedade laboral, sexa pola creación de pequenas empresas, ou pola cooptación dunha maioría subempregada de titulados nas tarefas administrativas, intencións que non son nada rupturistas. Non chegan á area política como subversivos senón como animadores; o de cambiar a constitución de 1978 non vai en serio. Aínda non puxeron o pé na arena e xa exhiben realismo e moderación a cachón, enarborando a bandeira monárquica e tendendo pontes a denostada “casta”. Son conscientes de que unha vez consolidados como organizacións e en posesión dun capital mediático suficiente, o paso seguinte será unha xestión do existente máis clara e eficaz que a anterior. Ningunha medida desestabilizadora lles convén, pois os líderescidadanistas han de demostrar que a economía se desenvolverá menos criticamente se son eles os que están ao timón da nave estatal. Forzosamente han de presentarse como a esperanza da salvación pola economía, por iso o seu proxecto identifica progreso con produtividade e postos de traballo, ou sexa, é desenvolvementista. Persegue entón un crecemento industrial e tecnolóxico que cree empregos, redistribúa rendas e aumente as exportacións, ben recorrendo a reformas do sistema impositivo, ben á explotación intensiva dos recursos territoriais, incluída o turismo. O de menos é que os empregos sexan socialmente inútiles e respondan a necesidades auténticas. O realismo económico manda e completa ao realismo político: nada fóra da política e nada fóra do mercado, todo para o mercado.
O relativo auxe do cidadanismo, coas súas modalidades nacionalistas, vén a demostrar o deficiente calado da crise económica, que lonxe de sacar á luz as divisións sociais e sacar á luz as causas da opresión, dando lugar a unha protesta consciente e organizada que se formule a destrución do réxime capitalista, permitiu a outros disimulalas e escurecelas, grazas a unha falsa oposición que lonxe de cuestionar o sistema da dominación o apuntala e reforza. Unha crise que quedou a metade de camiño, sen desencadear forzas radicais. Non obstante, as crises van continuar e co tempo as súas consecuencias non poderán camuflarse como cuestión política e rematarán emerxendo como cuestión social. Todo dependerá do retorno da loita social verdadeira, allea aos medios e á política, percorrida por iniciativas nacidas nos sectores máis desarraigados das masas, aqueles que ten que perder pouco se se deciden a cortar os lazos que lles atan ao destino da clase media e baixan do seu carro. Pero os devanditos sectores potencialmente antisistema hoxe parecen esgotados, sen forzas para organizarse autonomamente, incapaces de erixirse en suxeito independente, e por iso o ciudadanismo campa ás súas anchas, chamando suavemente á porta dos parlamentos e casas do concello municipais para que o deixen entrar. Esa é a traxicomedia do noso tempo.
Miguel Amorós
Charla na Cafetaría-libraría Ítaca, Murcia, 30 de abril de 2015.
Fonte: Abordaxe
